خوشحال خان خټک

د خوشحال خان خټک ژوند

          د پښتو کلاسيکې دورې دويم پړاو او خوځښت زيات د خوشحال خټک کورنۍ ته منسوب دی ، خوشحال خان خټک د پښتو ادب يو غښتلی ، ملي ، قومي ، اجتماعي او حماسي بنسټګر بلل کيږي . ښايي يادونه وشي چې په دغه وخت کې په نظم او نثر کې ډېر کتابونه ليکل شوي او د فورم موضوع له پلوه ډېر بډای او غني دي ، دلته مونږ لومړی د همدې کورنۍ بنسټګر پر ژوند او ادبي هڅو بحث کوو:

خوشحال خان خټک

          د خوشحال  د اثارو او ژوندانه لپاره اوږده څېړنه په کار ده ،ځکه توره او غيرت ، فکر او سياست ،ورکړه او سخاوت ، ليکوالي او کتابت دا ټول د خوشحال خان خټک په وجود کې يوځای شوي ، خوشحال خټک د خپلې زېږدنې او د خپل پلار او نيکه ګانو د پېژندګلوۍ په باب داسې وايي:

د هجرت زر دوه ويشت سن و

چې زه راغلــــــــم په جـــهـــــــان

زه خوشحال د شهبـــاز خان يم

چــې تورزن يم کان پــــــه کان

شهبـــــاز خان د يحيی خــــان و

چې بل نـــه و هســــــې ځوان

يحيی خــــــــــــان د اکـــــوړي و

چې په توره شو سلطـــــــــــــــــان

           هو ! خوشحال خان د شهباز خان زوی ، د يحيی خان لمسی ، د ملک اکوړي کړوسی او د ملک دروېش محمد (چې په چنجو مشهوردی ) کودی و. نوموړی د هندي مغلو د جلال الدين اکبر (۹۶۳-۱۰۱۴هجري ) په وخت کې د خټکو د ټبر لوی مشر او د کابل د لارې ساتندوی و او د خوشحال د کورنۍ ټاټوبی ((سرای)) هم ده ودان کړی دی چې ((اکوړه )) يې هم بولي او د پېښور لمر خاته په (۳۵ )ميلۍ کې اباده شوې ده ، خوشحال خان هم په همدې (  د خټکو اکوړي) سرای کې (۱۰۲۲) سپوږميز کال د ربيع الثاني په مياشت  کې زېږېدلی دی.

        خوشحال خان خټک په کوچنيوالي کې د ډېرو سختو پېښو سره مخامخ شوی دی هغه د شپږو کالو  و ، چې په لنډي سيند کې ولوېد او نژدې و ، چې مړ شي ، خو د سيند نه ژوندی راووت ، په اته کلنۍ کې د څپر نه پرې يو کاڼۍ راوليد او دی يې په تندي زخمي کړ ، تر اوو ورځو پورې يې حال خراب و، بيا وروسته له څه مودې روغ شو.

         په ديارلس کلنۍ کې د خپل پلار شهباز خان سره د يوسفزيو د باکوخان په مقابل کې په جګړه کې برخه واخيسته او په جګړه کې يې ډېره ميړان وکړه ، خوشحال خان په اتلس کلنۍ کې واده کړی دی ، خوشحال خان په شل کلنۍ کې په شعر ويلو پيل کړی دی:

((په شل کاله کې ديګ زما د شعر په اور بار شو

په دا دور يې پوخ چې شپېتــــــــه کاله مې تللي ))

          په (۱۶۴۰-۱۶۴۱ز) کلونو کې کمال زيو  (د يوسفزيو يوه پښه ده ) خټکو ته د ماليې ورکولو نه انکار وکړ،خو شهباز خان په يوسفزو باندې حمله وکړه او خوشحال خان چې په دغه وخت کې اته ويشت کلن زلمی و ، هم ورسره په دې جګړه کې ملګری و .

      شهباز خان سخت ټپي شو او خوشحال هم په پښه په غشي ولګېد، شهباز خان له دې ټپ څخه پنځه ورځې وروسته په (۱۰۵۰هجري – ۱۶۴۱ز) کال مړ شو او خوشحال خان خټک (۴۰)ورځې وروسته جوړ شو ، خوشحال خټک د خپل پلار د مړينې نېټه داډول ښودلې ده :

سن د هجر زر پنځـــوس و

چې شهيد شو شهباز خان

           د شهباز خان د مرګ نه وروسته خوشحال خان د شاه جهان له خوا د سردار په توګه د پلار پرځای وټاکل شو ،خوشحال خان په دې وخت کې اته ويشت کلن و ، چې مشري ورپه غاړه شوه او تر ډېره عمره پورې يې دا کار کړی دی . مغلو د خپل مقصد لپاره خټک او يوسفزي يو له بل سره په جنګ جګړو اخته کړي وو، ځکه شاه جهان په دې خبره پوهېده چې پرته د خټکو له دوستۍ او ملګرتيا په پښتنو باندې حکومت نشي کولای ، نو په دې اساس د هغه له خټکو سره ظاهري وضع ډېره ښه وه ،مګر په باطن کې يې هيڅ کوم لوی منصب خټکو ته نه و، ورکړی .

       د شاه جهان په وخت کې د خټکو او يوسفزيو ترمنځ سخته دښمني وه ،ځکه د خوشحال خان پلار هم د يوسفزيو له خوا مړ شوی و او خوشحال خان د خپل پلار انتقام د اخيستلو په غرض د يوسفزيو سره ډېرې جګړې کړي اود هغوی ډېر کلي يې سېځلي دي . کله چې په (۱۶۵۷ز) کې شاه جهان په ناروغۍ اخته شو او زامن يې د پادشاهۍ نيولو پر سر په خپلومنځونو کې سره ونښتل او نتيجه کې اورنګ زېب په (۱۶۵۹-۱۷۰۷ز) کې بريالی شو او خپل پلار او خپل ورونه يې بنديان کړل او د او داراشکوه يې وواژه ، په دغو پېښو کې  خوشحال خان خټک د اورنګ زېب ملګری واو له ده سره يې ډېره مرسته وکړه .

      کله چې اورنګزېب خپل سياسي قدرت ټينګ کړو ، نو ځينو مسئلو ته يې رامخه شوه چې په دې کې يو هم د خوشحال خان نيول او د پښتنو ځپل وو.

        سيد مير خوافي چې په کابل کې د اورنګزېب والي و، د پېښور نائب ميرزا عبدالرحيم ته يې د څو تنو مشرانو نيولو او بندي کولو امر له پاچا ځنې اخيستی و، کله چې سيدمير خوافي پېښور ته راغی او خوشحال خان يې د مشورې په پلمه راوغوښته او خوشحال خان هم په (۱۶۶۴ز) کال پېښور ته راغی ، نو په همدغه وخت کې خوشحال خان په چل ونيول شو او بيا يې ډيلي ته بندي بوته ، له همدې وخته د خوشحال خان د کورنۍ(۵۸) کلنه دوستي او وفاداري چې له مغلو سره يې د ځينو مجبوريتونو له کبله ساتلې وه ، په دښمنۍ بدله شوه او خوشحال خان د اورنګ زېب دښمن شو ، خوشحال خان يونيم کال په بند کې تېر کړ او څه موده نور په هند کې نظر بند پاتې شو . د ه خپل ډېر شعرونه په بند او نظر بندۍ کې ويلي دي ، همدغه بندي توب په خوشحال خان ډېره سخته اغېزه وکړه او دده په روح کې يې د انتقام سوځنده جذبه راپيدا کړه .

         خوشحال خان په دې راز ښه پوه شو چې شخصي اقتدار د شخصيت دښمن دی او ظالم ، مستبد او فيوډالي حکومتونه خوشحال غوندې شخصيتونه نشي منلی ، دغه راز عواملو ده کې  ډېر لوی انقلابي فکر راپيدا کړ او د ظالم حکومت اصلي څېره ورته روښانه شوه .

      خوشحال خان په زندان کې په شپو شپو خپله اينده سنجوله او پس د ډېر فکر نه يې دا فيصله وکړه :

پس له بنده دی دا عزم

د خوشحال خاطر جزم

يا نيولی مـخ کلــــې ته

يا مغـــــلو ســــــره رزم

        د همدې عزم او پيمان په اثر کله چې په (۱۶۶۸-۱۶۶۹ز) کال کې خپل هېواد ته راغی ، نو فکر او احساس کې يې داسې بدلون راغلی و ، چې بيا ترمرګه د فيوډالي مغلو سره جوړه ونکړه . خوشحال خان د (۷۸) کالو په عمر د (۱۱۰۰سپوږميز) کال د دويمې خور په (۲۸) له دې دنيا نه ولاړ او د هوړې د غره ترڅنګ د ابدي ارام غېږې ته وسپارل شو .

د خوشحال خان خټک اثار

         سره له دې چې  د خوشحال خان سرګردانه ژوند يا په جنګ جګړو کې يا په بنديتوب او په ښکار او ګرځېدو تېر شوی دی ، خو بيا هم هغه ډېر اثار ليکلي دي او ډېر په دې خبره سره يو خوله دي ، چې خوشحال خان تر درې سوه ډېر اثار دلودل .

     د خوشحال کوم اثار چې د زمانې له تاړاکه پاتې دي په لاندې ډول دي :

1)   دېوان :

د خوشحال خان دېوان تر څلوېښتو زرو زيات بيتونه لري لکه چې په خپله وايي:

درست دېوان مې لکه باغ د علم ګنـج دی

پکې هر رنګه ګلونـــــــــــــه هـر نهـــــــــــــــال

د دېوان مې که بيت بيت سره حساب کړې

تر څلوېښت زره به تېر شي په ســـــــــږ کال

2)    فضل نامه :

فضل نامه ( دوړوکي بحر مثنوي مذهبي مسايل) يو ديني کتاب دی.

3)    فرخنامه :  (د تورې او قلم بحث ) اثر دی.

4)    فراقنامه

5)   رياضي الحقيقت

6)    هدايه : (له عربي نه پښتو ترجمه) ده .

7)    دستارنامه

8)   طب نامه

9)   سوات نامه

10)آئينه : د (فقه کتاب)

11)بازنامه : د ښکار بحث دی.

12)بياض : ( په نثر کې د پښتو تاريخ ) دی.

13)د پښتنو تاريخ :( ورک دی)

14)ځنځيرۍ : ( د لنډ ليک په باره کې  يوه رساله ) ده .

15)د خوشحال رباعيات .

16)تفسير سورت يوسف